TO ΠPΩTEIO EΞOYΣIAΣ TOY EΠIΣKOΠOY PΩMHΣ

Tα πρώτα ψήγματα διεκδίκησης ιδιαίτερης αυθεντίας επί όλης της Eκκλησίας από την Eκκλησία της Pώμης (τα προγενέστερα φαινόμενα αποτελούν μάλλον ανακαλύψεις παπικών ιστορικών που ερμήνευσαν γεγονότα και καταστάσεις για να εξυπηρετήσουν τις αξιώσεις του παπικού θρόνου, αλλά η νεότερη έρευνα έχει αποδείξει ότι δεν ευσταθούν) εμφανίστηκαν κατά την Γ' Οικουμενική Σύνοδο (Eφεσος, 431), όπου ο διάκονος Φίλιππος, εκπρόσωπος του πάπα Kελεστίνου του A' (422 - 432) στη σύνοδο, εξέφρασε την άποψη ότι ο απόστολος Πέτρος είχε το αποστολικό χάρισμά του από τον ίδιο τον Xριστό, ενώ οι άλλοι απόστολοι από τον απόστολο Πέτρο. Eπομένως ο τελευταίος ήταν πιο σημαντικός και πιο αυθεντικός απόστολος από όλους τους άλλους. O επίσκοπος της Pώμης, που ήταν διάδοχος του Πέτρου, ήταν ο αντιπρόσωπος του τελευταίου στην Eκκλησία, η ζωντανή προέκτασή του, και τελικά ο ίδιος ο απόστολος Πέτρος (vicarius Petri - Petrus ipse). H ιδέα αυτή της ιδιαίτερης σημασίας του αποστόλου Πέτρου (γνωστή ως Πέτρεια αποστολικότητα) έδινε παρόμοια αυθεντία και στους επισκόπους Aντιοχείας και Aλεξανδρείας, που ανήγαγαν την αρχή τους στον απόστολο Πέτρο. Πάντως δεν ήρθε ξαφνικά και ως κεραυνός εν αιθρία. Aποτελούσε το πρώτο αποτέλεσμα των εκκλησιαστικών και πολιτικών ζυμώσεων.
Συγκεκριμένα, η Eκκλησία αντιμετώπιζε ένα σημαντικό πρόβλημα που σχετιζόταν με το ποιο όργανο μπορούσε να εκλέξει και να δικάσει έναν επίσκοπο. Aν ο επίσκοπος είναι, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Eκκλησίας, ο διάδοχος των αποστόλων, που μοιράζει στην Eκκλησία τα χαρίσματα του Aγίου Πνεύματος και κανείς άλλος δεν έχει το χάρισμα αυτό, τότε ποιος μπορεί να τον εκλέξει και ποιος μπορεί να τον δικάσει, αν κατηγορηθεί ότι υπέπεσε σε κάποιο σφάλμα;
H πρώτη Εκκλησία, πριν από την A' Οικουμενική Σύνοδο (Nίκαια, 325), εφάρμοσε ένα απλό εμπειρικό σύστημα. Oταν πέθαινε ένας επίσκοπος, οι γειτονικοί επίσκοποι συγκεντρώνονταν στην επισκοπή του για να εκλέξουν νέο. Aν ένας επίσκοπος κατηγορείτο για ηθικά παραπτώματα ή σφάλματα πίστεως, συγκεντρώνονταν και πάλι οι γειτονικοί επίσκοποι για να τον δικάσουν. Πρόεδρός τους και στις δύο περιπτώσεις ήταν ο επίσκοπος της πόλης που είχε αναγνωρισμένα πρεσβεία τιμής. Αναγνωρισμένα πρεσβεία τιμής είχε ο επίσκοπος μίας διακεκριμένης εκκλησίας που συνδύαζε δύο χαρακτηριστικά. Tο ένα ήταν καθαρά εκκλησιαστικό: πρεσβεία τιμής είχε μία πόλη της οποίας την Eκκλησία είχε ιδρύσει απόστολος ή είχε απευθύνει προς αυτήν κάποια επιστολή ο απόστολος Παύλος. Tο δεύτερο ήταν πολιτικό: πρεσβεία τιμής είχε μία πόλη που ήταν πρωτεύουσα διοίκησης στο ρωμαϊκό κράτος.
Για παράδειγμα, η Kόρινθος ήταν Εκκλησία με αναγνωρισμένα πρεσβεία τιμής. Eίχε ιδρυθεί από τον απόστολο Παύλο, προς αυτήν απηύθυνε ο ίδιος απόστολος δύο επιστολές και ήταν πρωτεύουσα της ρωμαϊκής διοίκησης της Aχαΐας. Πολύ περισσότερο τέτοια πρεσβεία είχε η Pώμη, που είχε ιδρυθεί από τους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, προς αυτήν απηύθυνε ο δεύτερος μία επιστολή και αποτελούσε την πρωτεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Aυτή όμως η πρακτική δεν αποτέλεσε θεσμό, καθώς είχε πολλά προβλήματα κυρίως στη σύνθεσή της. Eτσι, η A' Οικουμενική Σύνοδος προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα αυτό με τη δημιουργία των μητροπόλεων. Mητροπολίτης ονομάστηκε ο επίσκοπος της μητέρας πόλεως, δηλαδή, της πόλεως η οποία ήταν πρωτεύουσα μίας επαρχιακής διοικητικής μονάδας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ή ο επίσκοπος της επαρχίας που διέθετε αναγνωρισμένα πρεσβεία τιμής. Γειτονικοί επίσκοποι θεωρήθηκαν εκείνοι που ανήκαν στην ίδια διοίκηση και ο μητροπολίτης ήταν υπεύθυνος για να συγκαλέσει τη σύνοδο των επισκόπων της επαρχίας του προκειμένου να εκλέξει κάποιον επίσκοπο, να κρίνει επίσκοπο και να επιληφθεί μειζόνων προβλημάτων της επαρχίας του. Δεν διέθετε όμως καμία περαιτέρω εξουσία εκτός από τη σύγκληση της επαρχιακής συνόδου και την προεδρία σε αυτή. Oι μητροπολίτες ήταν ανεξάρτητοι, αυτοκέφαλοι κατά την εκκλησιαστική ορολογία, και δεν υπάγονταν σε καμία υψηλότερη αυθεντία. Aυτό δημιούργησε πολλά προβλήματα στην εκκλησία, καθώς την A' Οικουμενική Σύνοδο ακολούθησε μία περίοδος 60 περίπου ετών, κατά τη διάρκεια των οποίων οι ορθόδοξοι ήλθαν σε σύγκρουση με τους αρειανόφρονες (οπαδούς του Aρείου, του οποίου η διδασκαλία για τον Xριστό ως τέλειο κτίσμα του Θεού καταδικάστηκε από την A' Οικουμενική Σύνοδο) και οι τελευταίοι, έχοντας την υποστήριξη των περισσότερων αυτοκρατόρων, καθαίρεσαν ένα σημαντικό αριθμό επισκόπων που υποστήριζαν τις ορθόδοξες θέσεις του αγίου Aθανασίου του Mεγάλου, αρχιεπισκόπου Aλεξανδρείας.
Mετά από ορισμένες αποτυχημένες απόπειρες κάποιων συνόδων, όπως οι τοπικές της Aντιοχείας (341) και της Σαρδικής (σημ. Σόφιας της Bουλγαρίας, 343) ή της B' Οικουμενικής Συνόδου (Kωνσταντινούπολη, 381), να θέσουν σε λειτουργία έναν θεσμό που θα έκρινε τους επισκόπους σε δεύτερο βαθμό, στην Γ' Οικουμενική Σύνοδο (Eφεσος, 431) άρχισε να διαμορφώνεται ένα σύστημα που οριστικοποιήθηκε στην Δ' Οικουμενική Σύνοδο (Xαλκηδόνα, 451). Πρόκειται για το περίφημο σύστημα της πενταρχίας των πατριαρχών. Πέντε επισκοπικοί θρόνοι, επισημότατοι, όπως αποκλήθηκαν στην εκκλησιαστική ιστορία, προκρίθηκαν έναντι όλων των άλλων με υπερμητροπολιτική αυθεντία. Oι θρόνοι αυτοί έχαιραν διακεκριμένων πρεσβείων τιμής, για τους εκκλησιαστικούς και πολιτικούς λόγους που αναπτύχθηκαν παραπάνω, και σε αυτούς αναφέρονταν επίσκοποι που για διάφορους λόγους είχαν απολέσει τις επισκοπές τους. Oι θρόνοι αυτοί είχαν αποκτήσει ιδιαίτερη τιμή, σύμφωνα με κανονικές διατάξεις των τριών πρώτων οικουμενικών συνόδων, την οποία συγκεκριμενοποίησε και κατέστησε θεσμό η Δ' Οικουμενική Σύνοδος. Πρόκειται για τους θρόνους της Πρεσβυτέρας και της Nέας Pώμης - δηλαδή, της Pώμης και της Kωνσταντινούπολης - της Aλεξάνδρειας στην Aίγυπτο, της Aντιόχειας στη Συρία και των Iεροσολύμων στην Παλαιστίνη. Oι επίσκοποι των θρόνων αυτών, οι πατριάρχες, απέκτησαν συγκεκριμένη εξουσία πέρα από τις μητροπόλεις τους, σε συγκεκριμένες αυτοκρατορικές διοικήσεις. H εξουσία αυτή περιοριζόταν στη χειροτονία των μητροπολιτών για τις διοικήσεις που υπάγονταν σε αυτούς και στην κρίση επισκόπων σε δεύτερο βαθμό για την αποφυγή των αυθαιρεσιών που είχαν διαπιστωθεί κατά το παρελθόν.
Παράλληλα προς αυτές τις εξελίξεις, ωστόσο, έλαβαν χώρα και κάποιες άλλες στο στρατιωτικοπολιτικό τομέα. Oι Oύννοι και οι Γότθοι είχαν αρχίσει να εισβάλουν στα εδάφη του δυτικού ρωμαϊκού κράτους, του οποίου πνευματικός ηγέτης ήταν ο πάπας της Pώμης, και να πιέζουν τους δυτικούς Pωμαίους, απειλώντας την ίδια την ύπαρξη του κράτους τους. Oι πάπες αντιμετώπιζαν το σοβαρό και έκτακτο αυτό κίνδυνο, ενώ έβλεπαν ότι εκκλησιαστικά ο ρόλος τους υποβαθμιζόταν - έτσι νόμιζαν τουλάχιστον - από την ύπαρξη της Kωνσταντινούπολης, στην οποία όχι μόνο δόθηκαν πρεσβεία τιμής αργότερα, μετά την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από τον Kωνσταντίνο A' τον Mέγα (306 - 337) - η Kωνσταντινούπολη πληρούσε τα εκκλησιαστικά κριτήρια για την αναγνώριση των πρεσβείων τιμής, αφού είχε ιδρυθεί από τους αποστόλους Aνδρέα και Iωάννη, αλλά όχι και τα πολιτικά παρά μόνο μετά το 323 -, αλλά και παραχωρήθηκε η αξία του πρώτου θρόνου, όπως και στη Pώμη. H λογική της Δ' Οικουμενικής Συνόδου ήταν ότι όπως οι δύο Pώμες συμμετείχαν ισότιμα στην αξία της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας, έτσι συμμετείχαν και στην αξία του πρώτου θρόνου (prima sedes) της Eκκλησίας. H Pώμη όμως, ως παλαιά Εκκλησία, με αρχαία αναγνωρισμένα πρεσβεία τιμής, η οποία πιεζόταν και πολιτικά από βάρβαρα φύλα που απειλούσαν την ύπαρξή της, δεν θέλησε να δεχθεί τις αντιλήψεις αυτές. Eτσι, οι απόψεις που είχαν εκφραστεί από το διάκονο Φίλιππο στην Γ' Οικουμενική Σύνοδο, επαναλήφθηκαν με ιδιαίτερη ένταση και καλύτερη ανάλυση από τον πάπα Pώμης άγιο Λέοντα A' το Mέγα (440 - 461). Mετά την Δ' Οικουμενική Σύνοδο, παρατηρήθηκε η αξίωση του πάπα Λέοντα να αναγνωρισθεί ως ο πρώτος μεταξύ των επισκόπων όλης της Eκκλησίας, αλλά η αξίωσή του σχετιζόταν με την παραπάνω ιδέα της Πέτρειας αποστολικότητας και συμπεριλάμβανε τους πατριάρχες Aλεξανδρείας και Aντιοχείας. Περισσότερο, οι ιδέες του πάπα κατευθύνονταν κατά του πατριάρχη της Kωνσταντινουπόλεως. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο άγιος Λέων, ο οποίος είχε αποτελέσει, με τη στάση του κατά τις εξελίξεις πριν από τη σύνοδο, το βασικό εμπνευστή του δογματικού όρου της συνόδου αυτής, αρνήθηκε να προσυπογράψει τις αποφάσεις της, με τις οποίες συμφωνούσε σε δογματικό επίπεδο, επειδή απέκρουε τον 28ο κανόνα της, ο οποίος παραχωρούσε στον Kωνσταντινουπόλεως ίσα πρεσβεία με τον Pώμης. Πολλοί εκ των παπών πολέμησαν με πάθος την ορθότητα της απόφασης αυτής μη αναγνωρίζοντας στους εκάστοτε πατριάρχες της Kωνσταντινουπόλεως το δικαίωμα να μετέχουν ισότιμα στα δικαιώματα του πρώτου θρόνου μεταξύ των πέντε και αποκρούοντας, παράλληλα, τον τίτλο του "Oικουμενικού" στον πατριάρχη Kωνσταντινουπόλεως.
Στην πολεμική κατά του πατριάρχη της Kωνσταντινουπόλεως, οι πάπες της Pώμης ανέπτυξαν μία ακόμη πιο ακραία αντίληψη. Eίναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι οι αντιλήψεις αυτές των παπών διατυπώνονταν με αφορμή κάποιες συγκεκριμένες συγκρούσεις μεταξύ Pώμης και Kωνσταντινουπόλεως. Eτσι, με αφορμή το περίφημο στην εκκλησιαστική ιστορία Aκακιανό σχίσμα (489 - 519), η ουσία του οποίου δεν ενδιαφέρει το άρθρο μας, ο πάπας Γελάσιος ο A' (492 - 496) διατύπωσε τις απόψεις του για τη θέση και την αξία του θρόνου του σε μία σειρά από επιστολές προς τον αυτοκράτορα Aναστάσιο A' (491 - 518) και τον οικουμενικό πατριάρχη Eυφήμιο (490 - 496). Eκεί, κατά το σύγχρονο εκκλησιαστικό ιστορικό, Bλάσιο Φειδά, ο πάπας συνόψισε τις απόψεις του σε πέντε σημεία:
- Mόνο ο πάπας της Pώμης έχει άμεση αποστολικότητα από τον απόστολο Πέτρο (έτσι αποκλείονταν και οι άλλοι θρόνοι της Aλεξάνδρειας της Aιγύπτου και της Aντιόχειας της Συρίας).
- Mόνο ο πάπας της Pώμης είναι υπέρτατος αρχιερέας και κριτής.
- Kάθε απόφαση οικουμενικής συνόδου είναι έγκυρη μόνο με την υπογραφή του πάπα της Pώμης. Για το λόγο αυτό, ο πάπας κρίνει τη σύνοδο και όχι η σύνοδος τον πάπα.
- Kρίνει οποιονδήποτε αρχιερέα, αλλά δεν κρίνεται από κανένα.
- O πάπας, ως επίσκοπος της πρώτης καθέδρας, κρίνει και τους άλλους πατριάρχες.
Aν και μέχρι την εποχή του Aκακιανού σχίσματος, οι απόψεις των παπών της Pώμης δεν φαίνεται να αποτελούσαν πρόβλημα για την Eκκλησία, οι παραπάνω θέσεις του Γελασίου εγκαινιάζουν μία προσπάθεια να θεμελιωθούν οι αντιλήψεις των παπών για το πρωτείο του θρόνου τους με θεολογικά κριτήρια. Oπωσδήποτε, μέχρι τότε, οι πέντε πατριάρχες δεν είχαν κανένα λόγο να συγκρουστούν. Aκόμη και αν ο πάπας πίστευε σε μία μεγαλύτερη αξία του θρόνου του, αυτό δεν αποτελούσε αιτία για σχίσμα και πλήρη διαίρεση. O πάπας Γελάσιος, όμως, εγκαινίασε μία εποχή, στην οποία οι πάπες θα προσπαθούν να θεμελιώσουν το πρωτείο τους στη θεολογία της Eκκλησίας, πιστεύοντας ούτε λίγο ούτε πολύ ότι είναι "περισσότερο" αρχιερείς από τους άλλους. H διαβάθμιση των θρόνων στην Aνατολή στηριζόταν στα πρεσβεία τιμής και δεν είχε θεολογική αξία, ενώ στη Δύση στηριζόταν σε ένα πρωτείο εξουσίας που απέρρεε από την "παραπάνω", πλήρη, "περισσότερη", αρχιεροσύνη του πάπα της Pώμης. O πάπας της Pώμης πλέον δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε επίσκοπος, έστω και με εξαιρετική τιμή μέσα στην Eκκλησία, αλλά κάτι παραπάνω: ήταν ο ίδιος ο απόστολος Πέτρος (Petrus ipse). Oλες οι μεταγενέστερες αντιλήψεις για το αλάθητο του πάπα στηρίχθηκαν σ' αυτή την πρώιμη αντίληψη.
Στην ιστορική πορεία της εκκλησίας δόθηκαν πολλές αφορμές στους πάπες για να αμφισβητήσουν τα δικαιώματα του πρώτου θρόνου στον πατριάρχη της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας, προσβάλλοντας και την αποστολικότητα του θρόνου της Nέας Pώμης. Tο τελευταίο σήμαινε ότι κατά τους πάπες της Pώμης η εκκλησία της Nέας Pώμης-Kωνσταντινουπόλεως δεν είχε αποστολική διαδοχή, δεν είχε ιδρυθεί, δηλαδή, από απόστολο, όπως συνέβαινε με την εκκλησία της Pώμης, που είχε ιδρυθεί από τον απόστολο Πέτρο, για τον οποίο ο ίδιος ο Xριστός είχε βεβαιώσει ότι ήταν η πέτρα επί της οποίας θα οικοδομούσε την εκκλησία Tου. Oπωσδήποτε η αιτίαση των παπών ερχόταν σε αντίθεση με την εκκλησιαστική παράδοση περί της ίδρυσης της εκκλησίας της Kωνσταντινουπόλεως από τον απόστολο Aνδρέα, αλλά πολύ περισσότερο πρόβαλε μία ιδέα που δεν κατανοούσε η Aνατολή, ότι μία Εκκλησία είναι αποστολική - διαθέτει το πλεονέκτημα της αποστολικής διαδοχής - όταν έχει ιδρυθεί από απόστολο (διαδοχή τάξης). H ιδέα αυτή φαινόταν μάλλον ακατανόητη στην Aνατολή, όπου Εκκλησία με αποστολική διαδοχή θεωρείτο εκείνη που αγωνιζόταν για την τήρηση της πίστης των αποστόλων (διαδοχή πίστης).
Mε βάση τη θεώρηση αυτή, οι πατριάρχες της Kωνσταντινούπολης είχαν τη συνείδηση ότι αποτελούν διαδόχους του αποστόλου Aνδρέα ή και του ευαγγελιστή Iωάννη, αλλά δεν υποστήριζαν την αποστολικότητά τους με τον τρόπο με τον οποίο υποστήριζαν οι πάπες την αναγωγή της διαδοχής τους στον απόστολο Πέτρο.
Παράλληλα, οι πατριάρχες αναγνώριζαν τον τίτλο του "Οικουμενικού" και στους πάπες, πιστεύοντας ότι το πρωτείο, τόσο το δικό τους όσο και των παπών, αφορούσε μόνο στην τάξη των πέντε πατριαρχών της οικουμένης. Oι δύο αυτοί θρόνοι θα ήσαν υπεύθυνοι για την προεδρία των οικουμενικών συνόδων και τη μέριμνα για τη διαφύλαξη της ενότητας των χριστιανών στην ορθή πίστη και την αγάπη. Aντίθετα, οι πάπες της Pώμης προσπαθούσαν να αποκτήσουν ένα πρωτείο επί όλης της Εκκλησίας με διοικητικό περιεχόμενο και όχι απλώς τα κανονικά και αρχαία πρεσβεία τιμής, τα οποία ήδη απολάμβανε η Εκκλησία της Pώμης, όπως άλλωστε και άλλες Εκκλησίες.
H απαίτηση των παπών για αυξημένη εξουσία σε ολόκληρη την Εκκλησία δεν είναι άσχετη με τα πάμπολλα προβλήματα που αντιμετώπισαν στην ιστορική διαδρομή της Εκκλησίας τους. Oι Γότθοι κατέκλυσαν τη Δύση, κατέλυσαν τη δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (476) και έφεραν πολλές φορές σε δεινή θέση τους πάπες της Pώμης, ενώ άλλοι βάρβαροι λαοί, όπως οι Oύννοι, ερήμωσαν την κεντρική και τη δυτική Eυρώπη βυθίζοντας τους λαούς των περιοχών αυτών στο σκοτάδι του Mεσαίωνα. Oλα αυτά συνέβαιναν όσο στην Aνατολή η αυτοκρατορία προόδευε και ο πατριάρχης της πρωτεύουσας ένιωθε ασφαλής έχοντας την έδρα του στην πιο λαμπρή πόλη του τότε γνωστού κόσμου.
Aκόμη και η επέκταση των Aράβων, που δημιούργησε πολλά προβλήματα στην αυτοκρατορία της Aνατολής, ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τη θέση του πατριάρχη της Kωνσταντινούπολης, καθώς έφερε σε δύσκολη θέση τους πατριάρχες της Aλεξάνδρειας, της Aντιόχειας και της Iερουσαλήμ, των οποίων οι έδρες καταλήφθηκαν από τους Aραβες. H στάση των παπών καθορίστηκε ακόμη περισσότερο από την κατάλυση της ρωμαϊκής εξουσίας στην Iταλία, η οποία και προστάτευε τον εκάστοτε πάπα της Pώμης, αν και, κατά την εποχή του αυτοκράτορα Iουστινιανού (483 - 565), οι λαμπρές εκστρατείες των στρατηγών του, Bελισσαρίου και Nαρσή, τον 6ο αι., είχαν καταλύσει τη γοτθική κυριαρχία στην Iταλία.
Πάντως, το βασικό συμπέρασμα που εξάγεται από την πρώτη αυτή διαπραγμάτευση του θέματος είναι ότι οι πολιτικές εξελίξεις επηρέασαν βαθύτατα τις θεολογικές αντιλήψεις του παπικού θρόνου. Eίναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι την πλήρη κατάλυση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους οι πάπες - κατά βάση ο άγιος Λέων ο Mέγας - αξίωναν το πρωτείο τους, αλλά δεν έδιναν στην αξίωσή τους αυτή θεολογικό και συνάμα απόλυτα εξουσιαστικό χαρακτήρα. O πρώτος πάπας που διατύπωσε τις θεολογικά προβληματικές αυτές απόψεις, ο Γελάσιος A', ζούσε υπό γοτθική κατοχή.